معمولاً ضربان پایینتر از ۶۰ ضربه در دقیقه و بالاتر از ۱۰۰ ضربه خطرناک در نظر گرفته میشود، اما این ضربانها همیشه نشانۀ خطرناکی نیستند. چراکه ضربان قلب به عوامل مختلفی مانند سن، جنسیت، میزان فعالیت و وضعیت سلامت عمومی بستگی دارد و عوامل دیگری مانند مصرف کافئین، ورزش، ترس و اضطراب نیز ضربان قلب را بهطور موقتی افزایش یا کاهش میدهند. اما استمرار ضربان قلب در محدودۀ خطرناک پایینتر از ۶۰ یا بالاتر از ۱۰۰ بهویژه در صورت همراه بودن با علائمی مانند سرگیجه، درد قفسۀ سینه، گیجی و افت فشار است که ممکن است نشانۀ هشدار ابتلا به عارضههای قلبی و بیماریهای مختلف دیگر باشد.
علاوه بر درمانهایی که برای برطرف کردن علت اصلی بالا یا پایین بودن خطرناک ضربان قلب به کار برده میشوند، در پیش گرفتن سبک زندگی سالم، خواب کافی، تغذیۀ مناسب، ورزش و مدیریت استرس نیز برای رفع این مشکل توصیه میشوند.
منظور از ضربان قلب خطرناک چیست؟
ضربان قلب به صورت عادی و در حال استراحت در بازۀ ۶۰ تا ۱۰۰ ضربان در دقیقه (bpm) قرار دارد، مقادیر بالاتر از ۱۰۰ یا پایینتر از ۶۰ در زمان استراحت خطرناک در نظر گرفته میشوند.
عوامل مختلفی بر ضربان قلب اثر میگذارند که از آن جمله میتوان به سن، جنسیت، داروهای مصرفی، میزان فعالیت، تناسب اندام و وضعیت روحی-روانی اشاره کرد. به همین دلیل نمیتوان گفت که ضربان کمتر از ۶۰ و بالاتر از ۱۰۰ همیشه نشانۀ خطرناکی است. برای مثال هر چه فرد ورزشکارتر باشد و از وضعیت سلامت قلبی-عروقی بهتری برخوردار باشد، ضربان قلب در زمان استراحت کمتر میشود. و حتی ممکن است به ۴۰ نیز برسد.
پژوهشگران جدولهایی را با توجه به این متغیرها برای مقادیر ضربان قلب خطرناک به تفکیک گروههای سنی و جنسیتی در حال استراحت و ورزش منتشر کردهاند (منبع ۱، منبع ۲، منبع ۳) که در این مقاله میتوانید آنها را در بخشهای «ضربان قلب خطرناک در زنان و مردان»، «ضربان قلب خطرناک در جنین، نوزادان و کودکان» و «ضربان قلب خطرناک حین ورزش» مشاهده کنید.
چنانچه ضربان قلب همواره بالاتر از سقف یا پایینتر از کف اعلامشده باشد و علائمی مانند سرگیجه، ضعف و تنگی نفس نیز وجود داشته باشد، این بالا یا پایین بودن ضربان قلب میتواند خطرناک باشد و برای تعیین علت آن باید به پزشک مراجعه کرد.
نحوه صحیح گرفتن ضربان قلب
اندازهگیری ضربان قلب روش سادهای برای ارزیابی عملکرد قلب است که به پایش وضعیت سلامت عمومی و تشخیص مشکلات قلبی نیز کمک میکند. اندازهگیری ضربان قلب به دو روش دستی و دیجیتال انجام میشود:
بین زمان اندازهگیری ضربان قلب در حال استراحت و ورزش یا مصرف کافئین باید یک تا دو ساعت فاصله باشد؛ چون ورزش و کافئین ممکن است باعث افزایش ضربان قلب شوند. پیش از اندازهگیری ۱۰ تا ۱۵ دقیقه آرام بنشینید. البته توجه داشته باشید که اندازهگیری پس از مدت زمان طولانی نشستن یا ایستادن نیز نباید انجام شود.
روش دستی
برای اندازهگیری ضربان قلب به روش دستی باید از دو انگشت اشاره و میانی استفاده کنید. توجه داشته باشید که برای اندازهگیری ضربان قلب از انگشت شست استفاده نکنید، چون شریان موجود در انگشت شست مانع اندازهگیری دقیق میشود. معمولاً بهترین محل برای اندازهگیری ضربان قلب به صورت دستی، مچ دست، گردن، پا و بازو است که در زیر میتوانید آنها را مشاهده کنید:
نبض مچ دست
در این روش باید شریان را پیدا کنید. دو انگشت اشاره و انگشت میانی را روی سمت داخلی مچ دست، زیر انگشت شست بگذارید. وقتی نبض را حس کردید، تعداد ضربانها را به مدت ۱۵ ثانیه بشمارید؛ سپس این تعداد را در ۴ ضرب کنید. برای مثال اگر ۲۰ ضربان را در ۱۵ ثانیه بشمارید، ضربان قلب ۸۰ ضربه در دقیقه (bpm) است.
نبض شریان گردن
در این روش باید شریان کاروتید (Carotid) را در یکی از دو طرف گردن پیدا کنید. دو انگشت اشاره و میانی را روی گلو زیر فک بگذارید. انگشتان را کمی جابهجا کنید تا نبض را به وضوح حس کنید. تعداد ضربانها را در مدت ۱۵ ثانیه بشمارید و در ۴ ضرب کنید.
نبض پا
در این روش باید نبض روی پا را پیدا کنید. دو انگشت اشاره و میانی را بر بالاترین نقطه از استخوان روی پا بگذارید. انگشتان را در امتداد استخوان جابهجا کنید یا کمی کنار استخوان فشار دهید تا ضربان را حس کنید. تعداد ضربانها را در مدت ۱۵ ثانیه بشمارید و در ۴ ضرب کنید.
نبض بازویی
اندازهگیری ضربان قلب با استفاده از شریان بازویی بیشترین کاربرد را در خردسالان دارد. بازو را بچرخانید تا کمی خم شود و سمت داخلی بازو رو به بالا قرار بگیرد. دو انگشت اشاره و میانی را دقیقاً بین مفصل آرنج بگذارید. سپس انگشتان را دو تا سه سانتیمتر روی بازو بالا ببرید و کمی فشار بدهید تا نبض را حس کنید. تعداد ضربانها را در ۱۵ ثانیه بشمارید و در ۴ ضرب کنید.
علت این که تعداد ضربانها را ظرف ۱۵ ثانیه میشمارید، این است که متمرکز ماندن برای یک دقیقه دشوارتر است؛ بهعلاوه گاهی اوقات لازم است نتیجه سریعتر مشخص شود. توصیه میکنیم برای افزایش دقت، اندازهگیری را چند بار انجام بدهید و مقدار میانگین را در نظر بگیرید.
روش دیجیتال
برای اندازهگیری ضربان قلب میتوانید از دستگاههای مختلف استفاده کنید. دقت این دستگاهها معمولاً چندان بالا نیست، اما عموماً تنظیماتی برای ذخیرۀ ضربان قلب دارند و بررسی عملکرد قلب را آسانتر میکنند.
دستگاههای زیر برای اندازهگیری ضربان قلب به کار برده میشوند:
- دستگاه پالس اکسیمتر (اکسیژنسنج) انگشتی
- حسگر ضربان قلب دور سینه (مطمئنترین دستگاه برای اندازهگیری ضربان قلب)
- ساعت هوشمند
- دستگاه فشارسنج دیجیتال
- حسگر متصل به دستگاههای ورزشی مانند تردمیل
ضربان قلب خطرناک در زنان و مردان
ضربان قلب، شاخصی از وضعیت سلامت عمومی و قلب و تناسب اندام است. یک محدودۀ نرمال برای ضربان قلب وجود دارد، اما بالاتر بودن یا پایینتر بودن ضربان از این محدوده همیشه به معنی خطرناک بودن آن نیست. بلکه استمرار بروز ضربان بالاتر یا پایینتر از حد نرمال است که میتواند نشانۀ خطرناکی باشد.
برای مثال، پایینتر بودن ضربان قلب در بزرگسالان، به شرط قرارگیری در محدودۀ نرمال، نشاندهندۀ تناسب اندام و پایین بودن خطر ابتلا به بیماریهای قلبی است. ضربان قلب در حال استراحت جوانان ورزشکار نیز حتی تا ۴۰ نیز پایین میآید (منبع).
در دو جدول زیر:
- منظور از ورزشکار فردی است که به صورت حرفهای ورزش میکند، از استقامت و قدرت بالایی برخوردار است و بیش از ۱۰ ساعت در هفته ورزش میکند.
- فردی که از تناسب اندام خوب برخوردار است، بهطور منظم و به مدت ۳ تا ۶ ساعت در هفته ورزش میکند.
- افراد با سطح تناسب و میزان فعالیت متوسط در کل سبک زندگی فعالی دارند، اما برنامهای برای ورزش منظم ندارند و نهایت ۱ تا ۳ ساعت در هفته ورزش میکنند.
- میزان فعالیت کم به معنای ورزش حداقلی یا ورزش نکردن است و فرد سبک زندگی بیتحرک یا بسیار کمتحرکی دارد.
ضربان قلب خطرناک در زمان استراحت و بیداری برای مردان را به تفکیک گروه سنی و میزان تناسب اندام در جدول زیر مشاهده میکنید (منبع):
| سطح تناسب اندام و میزان فعالیت | ||||
|---|---|---|---|---|
| سن شخص | مردان ورزشکار | فعالیت خوب | فعالیت متوسط | میزان فعالیت کم |
| ۱۸ تا ۲۵ | کمتر از ۴۰ بیشتر از ۶۱ |
کمتر از ۶۲ بیشتر از ۶۹ |
کمتر از ۷۰ بیشتر از ۷۳ |
کمتر از ۷۴ بیشتر از ۸۱ |
| ۲۶ تا ۳۵ | کمتر از ۴۴ بیشتر از ۶۱ |
کمتر از ۶۲ بیشتر از ۷۰ |
کمتر از ۷۱ بیشتر از ۷۴ |
کمتر از ۷۵ بیشتر از ۸۱ |
| ۳۶ تا ۴۵ | کمتر از ۴۷ بیشتر از ۶۲ |
کمتر از ۶۳ بیشتر از ۷۰ |
کمتر از ۷۱ بیشتر از ۷۵ |
کمتر از ۷۶ بیشتر از ۸۲ |
| ۴۶ تا ۵۵ | کمتر از ۴۹ بیشتر از ۶۳ |
کمتر از ۶۴ بیشتر از ۷۱ |
کمتر از ۷۲ بیشتر از ۷۶ |
کمتر از ۷۷ بیشتر از ۸۳ |
| ۵۶ تا ۶۵ | کمتر از ۵۱ بیشتر از ۶۱ |
کمتر از ۶۴ بیشتر از ۷۱ |
کمتر از ۷۲ بیشتر از ۷۵ |
کمتر از ۷۶ بیشتر از ۸۱ |
| بیشتر از ۶۵ | کمتر از ۵۲ بیشتر از ۶۱ |
کمتر از ۶۲ بیشتر از ۶۹ |
کمتر از ۷۰ بیشتر از ۷۳ |
کمتر از ۷۴ بیشتر از ۷۹ |
ضربان قلب خطرناک در حال استراحت و بیداری برای زنان را به تفکیک گروه سنی و میزان تناسب اندام در جدول زیر مشاهده میکنید (منبع):
| سطح تناسب اندام و میزان فعالیت | ||||
|---|---|---|---|---|
| سن شخص | زنان ورزشکار | فعالیت خوب | فعالیت متوسط | میزان فعالیت کم |
| ۱۸ تا ۲۵ | کمتر از ۴۰ بیشتر از ۶۵ |
کمتر از ۶۶ بیشتر از ۷۳ |
کمتر از ۷۴ بیشتر از ۷۸ |
کمتر از ۷۹ بیشتر از ۸۴ |
| ۲۶ تا ۳۵ | کمتر از ۴۲ بیشتر از ۶۴ |
کمتر از ۶۵ بیشتر از ۷۲ |
کمتر از ۷۳ بیشتر از ۷۶ |
کمتر از ۷۷ بیشتر از ۸۲ |
| ۳۶ تا ۴۵ | کمتر از ۴۵ بیشتر از ۶۴ |
کمتر از ۶۵ بیشتر از ۷۳ |
کمتر از ۷۴ بیشتر از ۷۸ |
کمتر از ۷۹ بیشتر از ۸۴ |
| ۴۶ تا ۵۵ | کمتر از ۴۸ بیشتر از ۶۵ |
کمتر از ۶۶ بیشتر از ۷۳ |
کمتر از ۷۴ بیشتر از ۷۷ |
کمتر از ۷۸ بیشتر از ۸۳ |
| ۵۶ تا ۶۵ | کمتر از ۵۰ بیشتر از ۶۴ |
کمتر از ۶۵ بیشتر از ۷۳ |
کمتر از ۷۴ بیشتر از ۷۷ |
کمتر از ۷۸ بیشتر از ۸۳ |
| بیشتر از ۶۵ | کمتر از ۵۲ بیشتر از ۶۴ |
کمتر از ۶۵ بیشتر از ۷۲ |
کمتر از ۷۳ بیشتر از ۷۶ |
کمتر از ۷۷ بیشتر از ۸۴ |
توجه داشته باشید که تعداد ضربان قلب در حال استراحت به عوامل مختلف دیگری مانند وضعیت روحی، داروهای مصرفی و سلامت عمومی نیز بستگی دارد. بنابراین ممکن است گاهی ضربان قلب شما کمتر یا بیشتر از مقدار مندرج در جدول باشد، اما خطری شما را تهدید نکند. اما استمرار ضربان قلب بالا یا پایین خطرناک در حالت بیداری و همراه بودن با علائم دیگر را باید نشانۀ هشدار تلقی کنید.
ضربان قلب خطرناک در جنین، نوزادان و کودکان
نوسان ضربان قلب در نوزادان و کودکان عادی است. ضربان قلب کودکان به موازات افزایش سن کمتر میشود. برای مثال ضربان قلب ۱۳۰ تا ۱۵۰ برای نوزاد عادی است، اما برای یک کودک دبستانی بالا است. تعداد ضربان قلب یک نوجوان ورزشکار در حال استراحت میتواند ۵۰ بار در دقیقه و در حال ورزش سنگین ۱۸۰ بار باشد.
تعداد ضربان قلب پایین و بالای خطرناک در حال بیداری و خواب برای نوزادان و کودکان را در جدول زیر مشاهده میکنید (منبع):
| سن جنین یا نوزاد | ضربان خطرناک در بیداری | ضربان خطرناک در خواب |
|---|---|---|
| جنین | کمتر از ۱۲۰ بیشتر از ۱۶۰ (منبع) |
|
| تازه متولد شده
(۰ تا ۱ ماهگی) |
کمتر از ۱۰۰ بیشتر از ۲۰۵ |
کمتر از ۹۰ بیشتر از ۱۶۰ |
| ۱ تا ۱۲ ماهگی | کمتر از ۱۰۰ بیشتر از ۱۸۰ |
کمتر از ۹۰ بیشتر از ۱۶۰ |
| ۱ تا ۲ سالگی | کمتر از ۹۸ بیشتر از ۱۴۰ |
کمتر از ۸۰ بیشتر از ۱۲۰ |
| ۳ تا ۵ سالگی | کمتر از ۸۰ بیشتر از ۱۲۰ |
کمتر از ۶۵ بیشتر از ۱۰۰ |
| ۶ تا ۷ سالگی | کمتر از ۷۵ بیشتر از ۱۱۸ |
کمتر از ۵۸ بیشتر از ۹۰ |
| نوجوانی | کمتر از ۶۰ بیشتر از ۱۰۰ |
کمتر از ۵۰ بیشتر از ۹۰ |
البته توجه به این نکته ضروری است که ضربان قلب کودکان متغیر است و ممکن است در زمان خواب کمتر و در زمان بازی بیشتر از مقدار پایین و بالای خطرناک شود. اما استمرار مداوم ضربان قلب کودک در محدودۀ خطرناک در زمان استراحت و بیداری نگرانکننده است، به ویژه اگر با علائمی مانند کبودی پوست و ناخنها، بیحالی و ضعف کودک همراه باشد. در چنین شرایطی برای تعیین علت ضربان قلب خطرناک به پزشک مراجعه کنید.
چه ضربان قلبی حین ورزش و فعالیت خطرناک است؟
قلب به گونهای کار میکند که میزان خون کافی را با توجه به شدت فعالیت به سراسر بدن برساند. ورزش باعث میشود که قلب برای پمپاژ خون سریعتر کار کند و قویتر شود. طبیعی است که قلب هنگام ورزش سریعتر بتپد تا اکسیژن و مواد مغذی لازم را به عضلات برساند. اما شدت ورزش ایمن برای هر فرد آستانۀ متفاوتی دارد و ورزش بسیار سنگین که باعث افزایش خطرناک ضربان قلب شود، ممکن است عوارض جدی به دنبال داشته باشد. بنابراین آگاهی از ضربان قلب خطرناک با توجه به سن و تناسب اندام برای تعیین شدت ورزش و حفظ سلامتی ضروری است.
حداکثر ضربان قلب بالاترین ضربان قلبی است که با توجه به سن خود میتوانید هنگام ورزش کردن داشته باشید. یک راه ساده برای محاسبۀ حداکثر ضربان قلب این است که سن خود را از ۲۲۰ کم کنید. برای مثال اگر ۵۰ سال دارید، حداکثر ضربان قلب شما ۱۷۰ میشود. البته این عدد دقیق نیست و علاوه بر سن، عوامل دیگری مانند میزان تناسب اندام نیز بر تعیین حداکثر ضربان قلب اثر میگذارند.
ضربان قلب بالای خطرناک را بر حسب سن برای دو حالت ورزش متوسط و شدید در جدول زیر مشاهده میکنید (منبع):
| سن | فعالیت ورزشی متوسط | فعالیت ورزشی شدید |
|---|---|---|
| ۲۰ | بیشتر از ۱۷۰ | بیشتر از ۲۰۰ |
| ۳۰ | بیشتر از ۱۶۲ | بیشتر از ۱۹۰ |
| ۳۵ | بیشتر از ۱۵۷ | بیشتر از ۱۸۵ |
| ۴۰ | بیشتر از ۱۵۳ | بیشتر از ۱۸۰ |
| ۴۵ | بیشتر از ۱۴۹ | بیشتر از ۱۷۵ |
| ۵۰ | بیشتر از ۱۴۵ | بیشتر از ۱۷۰ |
| ۵۵ | بیشتر از ۱۴۰ | بیشتر از ۱۶۵ |
| ۶۰ | بیشتر از ۱۳۶ | بیشتر از ۱۶۰ |
| ۶۵ | بیشتر از ۱۳۲ | بیشتر از ۱۵۵ |
| ۷۰ | بیشتر از ۱۲۸ | بیشتر از ۱۵۰ |
توجه داشته باشید که علاوه بر سن، عوامل دیگری مانند وضعیت روانی، سلامت عمومی و تناسب اندام نیز بر ضربان قلب و تعیین شدت ورزش اثر میگذارند. ممکن است ورزشی که برای یک جوان ۲۰ ساله و ورزشکار متوسط است، برای جوان همسن او که عادت به ورزش ندارد و استرس نیز دارد، شدید باشد و ضربان قلب او را بیشتر از بازۀ اعلامشده افزایش دهد.
ضربان قلب خطرناک میتواند نشانۀ چه چیزی باشد؟
به ترتیب از سمت چپ: ضربان قلب نرمال، ضربان قلب پایین، ضربان قلب بالا
ضربان قلب بسیار بالا یا پایین همواره نشانۀ خطر نیست و گاهی پس از مدتی استراحت یا برطرف شدن هیجانهای عاطفی به حد نرمال میرسد. اما اگر بالا یا پایین رفتن ضربان قلب مداوم بوده و با علائمی مانند سرگیجه، احساس درد در قفسۀ سینه و غش کردن همراه باشد، احتمال خطر وجود دارد.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟
اگر ضربان بالای قلب با احساس درد در قفسۀ سینه، تنگی نفس، ضعف و سرگیجۀ شدید و غش کردن همراه بود، هر چه سریعتر به پزشک مراجعه کنید.
همچنین در صورتی که ضربان پایین قلب با احساس درد در قفسۀ سینه، کبودی پوست، مشکل تنفسی، تاری دید، ناهماهنگی حرکات بدن، گیجی و غش کردن همراه بود، فوراً به اورژانس مراجعه کنید.
در این بخش عوامل خطر و دلایل ضربان قلب بالا و پایین و روشهای به حد عادی رساندن ضربان قلب توضیح داده میشوند:
ضربان پایین قلب
منظور از ضربان پایین قلب یا در اصطلاح پزشکی برادیکاردی (Bradycardia) این است که ضربان قلب کمتر از ۶۰ بار در دقیقه است. پایین بودن ضربان قلب برای ورزشکاران و جوانان سالم یا در زمان خواب عادی است. در صورتی که ورزشکار نیستید یا فعالیت بدنی پایینی دارید، ضربان قلب پایین به معنای این است که قلب نمیتواند خون سرشار از اکسیژن را به نقاط مختلف بدن برساند و در نتیجه احتمال بروز علائم و عوارض مختلفی وجود دارد.
شایعترین علائم همراه با ضربان قلب پایین خطرناک عبارت هستند از:
- سرگیجه یا احساس غش کردن
- تنگی نفس
- خستگی یا ضعف
- احساس درد در قفسۀ سینه
- فراموشی، گیجی و به سختی تمرکز کردن
- آشفتگی، بداخلاقی و دیگر تغییرات شخصیتی
عوامل خطر
ضربان قلب پایین عموماً پیامد آسیبدیدن بافت قلب است. هر عاملی که خطر بروز مشکلات قلبی را افزایش دهد، عامل خطر ضربان قلب پایین نیز به شمار میآید.
شایعترین عوامل خطر ضربان قلب پایین عبارت هستند از:
- بالا رفتن سن
- بالا بودن فشار خون
- کشیدن سیگار، مصرف مشروبات الکلی و مواد مخدر
- استرس و اضطراب
- مصرف داروهایی مانند آرامبخشها، مسکنهای مخدر، داروهای مخصوص درمان فشار خون بالا، آریتمی و بیماریهای روانی
- آپنه یا وقفۀ تنفسی در خواب
- عدمتعادل الکترولیتهایی مانند کلسیم، منیزیم و پتاسیم در رژیم غذایی
- پرتودرمانی
- سابقۀ جراحی قلب مانند ترمیم یا تعویض دریچۀ قلب
دلایل بروز
پایین بودن ضربان قلب میتواند نشانۀ ابتلا به یکی از عارضههای زیر باشد:
- بیماریهای قلبی مانند کاردیومیوپاتی، بیماری عروق کرونری، میوکاردیت، اندوکاردیت، پریکاردیت
- سکتۀ قلبی
- ناهنجاریهای مادرزادی قلب
- عفونتهایی مانند گلودرد استرپتوکوکی
- تب روماتیسمی یا روماتیسم قلبی
- کمکاری تیروئید
- بیماری لایم
- بیماری شاگاس
روشهای بالا بردن ضربان قلب پایین
روش بالا بردن ضربان قلب را باید با توجه به علت اصلی پایین بودن ضربان تعیین کرد و میتواند برای هر علت متفاوت باشد، اما رعایت توصیههای زیر به بهبود سلامت عمومی قلب کمک میکند:
- تغذیۀ سالم و دوستدار قلب: چنانچه کلسترول یا فشار خون بالا علت پایین بودن ضربان قلب باشد، اصلاح تغذیه برای مقابله با بیماریهای قلبی ـ عروقی و بهبود عملکرد قلب مفید خواهد بود. یکی از بهترین ترکیبات برای قلب چربیهای امگا ـ ۳ است؛ انجمن قلب آمریکا دریافت روزانه ۰/۵ تا ۱ گرم اسیدهای چرب امگا ـ ۳ را از راه خوردن ماهی تازه یا منابع دیگر توصیه میکند (منبع).
- مصرف ال ـ کارنیتین: بر اساس نتایج یک پژوهش، مصرف روزانه ۲۰۰۰ میلیگرم مکمل ال ـ کارنیتین، متابولیسم اسیدهای چرب قلب را افزایش میدهد و در نتیجه ضربان قلب افزایش مییابد (منبع). ال ـ کارنیتین در غذاهایی مانند گوشت گاو، شیر کامل و ماهی کاد وجود دارد. البته مصرف این مکمل در دوران بارداری یا شیردهی و به بیماران مبتلا به نارسایی کلیه، کمکاری تیروئید و تشنج توصیه نمیشود.
- منیزیم: مصرف روزانه ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیگرم منیزیم برای مقابله با اضطراب، بهبود خواب، رفع علائم بیخوابی و رفع گرفتگی عضلانی مفید است. پژوهشها نشان میدهند که کمبود منیزیم موجب ابتلا به آترواسکلروز، دیابت، فشار خون بالا، آریتمی و نارسایی قلبی میشود (منبع).
- طب سوزنی: طب سوزنی برای درمان بسیاری از دلایل کاهش ضربان قلب، مانند بیماری لایم، کمکاری تیروئید و استرس مفید است. بهعلاوه نتایج یک پژوهش حکایت از آن دارد که طب سوزنی خطر ابتلا به بیماری کرونری قلب را در افراد مبتلا به فیبرومیالژی کاهش میدهد و برای مدیریت استرس مؤثر است (منبع ۱، منبع ۲).
- کاهش استرس: ثابت شده است که استرس یکی از دلایل سردردهای مزمن و بیماریهایی مانند کمکاری تیروئید است و خطر ابتلا به بیماریهای قلبی را افزایش میدهد (منبع). یوگا، پیلاتس، نوشتن خاطرات، بیان احساسات و ترسها، گوش دادن به موسیقی شاد یا آرامشبخش و شکرگزاری بابت موهبتها راهکارهای مؤثری برای مقابله با استرس به شمار میآیند.
- بهبود خواب: چنانچه آپنۀ خواب علت پایین بودن ضربان قلب باشد، تنظیم دما و رطوبت اتاق و بالا گذاشتن سر میتواند به بهبود خواب کمک کند. همچنین بر اساس مطالعات بالینی انجامشده، ۶ تا ۱۰ جلسه رفتاردرمانی شناختی کیفیت خواب را بهبود میدهد و علائم بیخوابی را برطرف میکند (منبع).
- ورزش منظم: ورزش برای ارتقا سلامت قلب ضروری است. ورزش به درمان بسیاری از دلایل پایین بودن ضربان قلب کمک میکند. ورزش علاوه بر بهبود سلامت قلبی ـ عروقی برای کاهش استرس و اضطراب و تسهیل خواب شبانه نیز فوقالعاده است. ورزش در فضای آزاد علاوه بر این که برای بهبود روحیه مفید است، فوایدی مانند کاهش وزن و دریافت ویتامین D را نیز دارد که باعث افزایش ضربان قلب میشود (منبع).
ضربان بالای قلب
ضربان بالای قلب، تندتپشی یا در اصطلاح پزشکی تاکیکاردی (Tachycardia) به ضربان بالای ۱۰۰ بار در دقیقه گفته میشود. ضربان سریع قلب همواره نگرانکننده نیست و میتواند واکنش عادی یا غیرعادی قلب باشد. به بالا رفتن عادی ضربان قلب به دلایلی مانند ورزش کردن یا تحمل استرس و اضطراب تاکیکاردی سینوسی میگویند. اما تندتپشی زمانی غیرعادی در نظر گرفته میشود که ضربان قلب ناگهان یا نامتناسب با میزان فعالیت بالا برود.
ضربان بالای قلب در بعضی موارد بدون علائم است و بالا بودن ضربان قلب هنگام معاینۀ بالینی یا تستهای قلبی که به دلایل دیگر انجام میشود، بهطور تصادفی تشخیص داده میشود.
ضربان بالای قلب میتواند با علائم زیر همراه باشد:
ضربان بالای قلب ممکن است باعث بروز عوارض زیر شود:
- لخته شدن خون و در نتیجه بالاتر رفتن احتمال حملۀ قلبی و سکتۀ مغزی
- از حال رفتن مکرر
- نارسایی قلبی
- ایست قلبی
عوامل خطر
شایعترین عوامل خطر ضربان قلب بالا عبارتاند از:
- بالا رفتن سن
- سابقۀ خانوادگی ابتلا به عارضههای قلبی
- فشار خون بالا یا پایین
- زیادهروی در مصرف نوشیدنیهای کافئیندار
- مصرف الکل
- مصرف بعضی داروها مانند اپینفرین، دوپامین و داروهای ضدافسردگی سهحلقهای
- کشیدن سیگار
- مصرف مواد مخدر و روانگردانهایی مانند کوکائین و متآمفتامین
- چاقی
- سابقۀ جراحی قلب
- استرس، اضطراب و ترس
- بارداری
- کمآبی بدن
- کاهش میزان اکسیژن
دلایل بروز
اکثر عارضههای قلبی به نوعی باعث بالا رفتن ضربان قلب میشوند. ضربان قلب بالا میتواند نشانۀ ابتلا به عارضههای زیر باشد:
- بیماریهای ساختاری قلب
- میوکاردیت یا عفونت قلب
- آپنه یا وقفۀ تنفسی در خواب
- فشار خون بالا یا پایین
- پرکاری تیروئید
- کمخونی
- سکتۀ قلبی
- نارسایی قلب
- تب و عفونت
- دیابت
روشهای پایین آوردن ضربان قلب بالا
اگر ضربان قلب شما بالاتر از محدودۀ نرمال است، روشهای زیر را برای پایین آوردن ضربان قلب امتحان کنید:
- مدیریت استرس: استرس و اضطراب به دلیل بالا بردن میزان آدرنالین از محرکهای افزایش ضربان قلب به شمار میآیند. مدیتیشن و یوگا روشهای مناسبی برای مدیریت استرس هستند.
سعی کنید چهارزانو بنشینید، از راه بینی به آرامی نفس بکشید و نفس را از راه دهان بیرون بدهید. تا زمانی که آرام شوید، این الگوی تنفسی را تکرار کنید. همچنین سعی کنید آرامش خود را در طول روز حفظ کنید. برای آرام کردن ذهن خود و حفظ آرامش هر یک تا دو ساعت یک بار دست از کار بکشید و پنج نفس عمیق بکشید. - انجام دادن مانورهای واگال: عصب واگ عملکردهای بسیاری دارد که یکی از آنها متصل کردن مغز به قلب است. مانورهای واگال، عصب واگ را تحریک کرده و به تنظیم ضربان قلب سریع کمک میکنند. این مانورها را میتوانید در خانه انجام بدهید، اما حتماً قبل از شروع با پزشک معالج خود مشورت کنید. به روشهای زیر میتوانید عصب واگ را تحریک کنید:
- دوش آب سرد بگیرید، آب سرد به صورت خود بزنید یا کیسۀ یخ یا حولۀ سردی را به مدت ۲۰ تا ۳۰ ثانیه روی صورت بگذارید. “شوک” آب سرد عصب را تحریک میکند.
- چند بار محکم سرفه کنید.
- نفس را برای مدتی کوتاه حبس کنید.
برای آن که بهترین نتیجه را از مانورهای واگال بگیرید، مانورها را در حالت خوابیده به پشت انجام بدهید.
- انجام مانور والسالوا: مانور والسالوا یک تکنیک مدیریت تنفس بوده که برای پایین آوردن ضربان قلب مفید است. مانور والسالوا را طبق مراحل زیر انجام بدهید:
- بنشینید یا دراز بکشید.
- نفس عمیقی بکشید و نفس را حبس کنید. دهان خود را بسته و بینی را نیز با دو انگشت نگه دارید.
- عضلههای قفسۀ سینه و شکم را منقبض کنید، انگار که در حال زور زدن هستید.
- حدود ۱۰ ثانیه در این حالت بمانید.
- نفس را به شدت از دهان بیرون بدهید.
- نوشیدن آب کافی: چون آب درصدی از خون را تشکیل میدهد، کمآبی بدن باعث غلیظتر شدن خون میشود. هر چه خون غلیظتر باشد، به جریان انداختن آن درون رگها برای قلب سختتر میشود. در نتیجه کمآبی بدن موجب بالا رفتن ضربان قلب میشود. پس به محض آن که احساس کردید، ضربان قلب شما در حال بالا رفتن است، یک لیوان آب بنوشید.
نتایج یک پژوهش حکایت از آن دارد که نوشیدن ۳۳۵ میلیلیتر آب ضربان قلب در حال استراحت را ظرف ۳۰ دقیقه پایینتر میآورد (منبع). زرد بودن رنگ ادرار نیز علامت کمآبی بدن است، پس اگر این نشانه را مشاهده کردید، آب بیشتری برای جلوگیری از بالا رفتن ضربان قلب بنوشید. - برقرار کردن تعادل الکترولیتها: الکترولیتها سیگنالهای الکتریکی را به سراسر بدن منتقل میکنند. انتقال این سیگنالها برای عملکرد بهینۀ قلب مهم است. پتاسیم، کلسیم، منیزیم و سدیم از جمله الکترولیتهای اثرگذار بر عملکرد قلب هستند. اکثر الکترولیتها را میتوان از منابع غذایی تأمین کرد؛ برای مثال آووکادو، موز، سیبزمینی و اسفناج منابع غنی از پتاسیم هستند. البته بیش از حد بودن میزان الکترولیتها نیز دردسرساز میشود؛ بنابراین در صورت مراجعه به پزشک با ضربان بالا ممکن است پزشک برای بررسی غلظت الکترولیتها آزمایش خون و ادرار تجویز کند.
- پرهیز از محرکها: ترکیبات بسیاری هستند که میتوانند باعث بالا بردن ضربان قلب شوند. حذف یا کاهش مصرف محرکهای زیر از زندگی روزمره، موجب پایین آمدن ضربان قلب میشود:
- نوشیدنیهای کافئیندار
- دخانیات
- مشروبات الکلی
- بعضی داروهای سرماخوردگی و ضدسرفه
- داروهای کاهشدهندۀ اشتها
- داروهای فشار خون
البته برای تغییر یا قطع مصرف یک دارو حتماً با پزشک معالج خود مشورت کنید و مصرف هیچ دارویی را بدون مشورت با پزشک شروع یا قطع نکنید.
دقت داشته باشید که محرکهای افزایش ضربان در هر فرد متفاوت است. بنابراین به ضربان قلب خود توجه کنید و به تدریج فهرستی از محرکها تهیه کنید. اگر متوجه شدید، داروی خاصی موجب افزایش ضربان قلب میشود، حتماً دربارۀ مصرف آن دارو با پزشک معالج خود مشورت کنید.
- تغذیۀ متعادل: رژیم غذایی متعادل و مغذی از میوه و سبزی تازه، غلات سبوسدار، پروتئینهای بدونچربی و چربیهای سالم موجود در آجیل یا ماهی تشکیل میشود. مصرف ترکیباتی مانند چربیهای اشباع و ترانس، نمک، غذاهای آماده و فرآوریشده و قند را که برای قلب مضر هستند، به حداقل برسانید.
- ورزش منظم: ورزش منظم برای حفظ سلامت جسم و روح ضروری است. انجمن قلب آمریکا به تمام بزرگسالان توصیه میکند که هر هفته ۱۵۰ دقیقه ورزش هوازی با شدت متوسط یا ۷۵ دقیقه ورزش هوازی سنگین انجام بدهند (منبع). لازم نیست حتماً باشگاه بروید یا ورزشهای دشوار انجام بدهید، پیادهروی سریع، یک ورزش هوازی ساده با مزایای فراوان مانند کاهش وزن و کاهش فشار خون و بهبود سلامت قلبی-عروقی است.
بر اساس تحلیل منتشرشده در سال ۲۰۱۸، ورزش منظم و مداوم ضربان قلب را به تدریج کاهش میدهد (منبع). ضمناً سعی کنید در فضاهای طبیعی و سرسبز قدم بزنید، چون پژوهشها نشان میدهد که پیادهروی در طبیعت موجب کاهش ضربان قلب میشود (منبع). - خواب کافی: کمخوابی میتواند باعث نوسان ضربان قلب و افزایش آن شود. نتایج یک پژوهش نشان میدهد که تغییر ساعتهای معمول خواب ضربان قلب را افزایش میدهد (منبع).
- حفظ وزن بدن در حد سالم: اضافه وزن به کل بدن و قلب فشار میآورد و موجب افزایش ضربان قلب میشود. نتایج یک پژوهش بیانگر وجود رابطه بین افزایش شاخص تودۀ بدنی (BMI) و افزایش ضربان قلب است (منبع). همچنین در پژوهشی که بر روی ۶۰ شرکتکنندۀ ۱۸ تا ۴۵ ساله انجام شد، مشخص شد که افراد چاق ضربان قلب در حال استراحت بالاتری دارند (منبع).
سوالات متداول
ضربان قلب پایین خطرناک چطور درمان میشود؟
علاوه بر روشهایی که برای اصلاح سبک زندگی توصیه میشود، لازم است که بیماری زمینهای درمان شود. در صورت شدید بودن علائم دارو تجویز میشود و در صورت لزوم باتری (پیسمیکر) در قلب گذاشته میشود.
ضربان قلب بالای خطرناک چطور درمان میشود؟
روش درمان ضربان قلب بالا به علت اصلی بروز این مشکل بستگی دارد، اما معمولاً درمان شامل اصلاح سبک زندگی و دارودرمانی میشود.
ضربان قلب ۴۰ تا ۵۰ خطرناک است؟
محدودۀ نرمال ضربان قلب در حال استراحت ۶۰ تا ۱۰۰ ضربان در دقیقه است. اما مقدار نرمال برای جوانان ورزشکار تا ۴۰ نیز پایین میآید، همچنین ضربان قلب در زمان خواب کاهش مییابد.
ضربان قلب ۱۲۰ تا ۱۴۰ خطرناک است؟
اگرچه ضربان قلب بیشتر از ۱۰۰ بالا در نظر گرفته میشود، اما عوامل بسیاری مانند استرس، ترس، نوشیدن قهوه و ورزش شدید باعث افزایش موقتی ضربان قلب میشوند. بنابراین افزایش موقتی که با علائم دیگری همراه نباشد، خطرناک نیست.
نوشیدن قهوه هنگام بالا بودن ضربان قلب خطرناک است؟
قهوه به دلیل داشتن کافئین باعث بالاتر رفتن ضربان قلب میشود، بنابراین در چنین شرایطی قهوه ننوشید تا دچار تپش قلب نشوید.
ضربان قلب بالای خطرناک خودبهخود برطرف میشود؟
اگر تندتپشی در اثر ورزش یا استرس و اضطراب باشد، ضربان قلب پس از مدتی استراحت یا با رفع استرس عادی میشود. در شرایط دیگر لازم است علت اصلی بالا بودن ضربان قلب مشخص و درمان شود.
بالا بودن ضربان قلب همان آریتمی است؟
آریتمی به هر گونه ضربان قلب غیرعادی گفته میشود. تاکیکاردی یا بالا بودن ضربان قلب نوعی از آریتمی است.
ممکن است بالا بودن ضربان قلب به دلیل بارداری باشد؟
بله، بالا رفتن ضربان قلب یکی از عوارض شایع بارداری است. بارداری میتواند ضربان قلب را ۱۰ تا ۲۰ بار در دقیقه افزایش دهد.
علت بالا رفتن ضربان قلب در زمان بارداری چیست؟
حجم خون در دوران بارداری ۴۰ تا ۵۰ درصد افزایش مییابد و قلب سختتر کار میکند تا خون اضافی را به بدن و جنین برساند. تحمل استرس و فشار نیز موجب بالا رفتن ضربان قلب میشود.
آیا بالا بودن ضربان قلب در بارداری خطرناک است؟
بالا رفتن ضربان قلب در زمان حاملگی در اکثر موارد عادی است. اما اگر بالا رفتن ضربان قلب با احساس درد در قفسۀ سینه، تنگی نفس و غش کردن همراه است، حتماً به پزشک مراجعه کنید.
ممکن است پایین بودن فشار خون علت بالا بودن ضربان قلب باشد؟
بله، اگر فشار خون بسیار پایین باشد، قلب مجبور میشود برای رساندن خون حاوی اکسیژن به بدن سختتر کار کند؛ در نتیجه ضربان قلب بالاتر میرود.
پایین بودن ضربان قلب میتواند از علائم کرونا باشد؟
بله، اگرچه ابتلا به کرونا عموماً باعث افزایش ضربان قلب میشود، برادیکاردی نیز یکی از عوارض کرونای مزمن به شمار میآید. ضربان قلب احتمالاً به دلیل واکنش التهابی بدن، افت اکسیژن خون و افت فشار پایین میآید.
هنگام اندازهگیری ضربان قلب در بعضی ثانیهها ضربانی را حس نکردم. مشکلی وجود دارد؟
عادی است که ضربان قلب گاهی نامنظم شود یا ضربان را حس نکنید. اما اگر این حالت مداوم و با علائمی مانند تنگی نفس، سرگیجه و احساس درد در قفسۀ سینه همراه است، به پزشک مراجعه کنید.
ضربان قلب پایین در زمان خواب خطرناک است؟
خیر، ضربان قلب در زمان خواب پایین و حدود ۴۰ تا ۶۰ بار در دقیقه است.
آیا اسطوخودوس برای کاهش ضربان قلب مفید است؟
اسطوخودوس خاصیت آرامشبخشی دارد و اضطراب را کاهش میدهد و میتواند برای پایین آوردن استرس مفید باشد، اما هنوز اثربخشی آن به صورت مستقیم بر کاهش ضربان قلب اثبات نشده است (منبع).
چرا صبحها ضربان قلب بالای خطرناک همراه با سرگیجه دارم؟
استرس، کمخوابی، آپنۀ خواب، افت قند خون و کمآبی بدن میتواند علت ضربان قلب بالا همراه با سرگیجه در زمان بیدار شدن از خواب باشد.
ضربان قلب بالا همراه با تب میتواند نشانۀ چه چیزی باشد؟
ضربان قلب بالا و تب میتواند علامت وجود عفونت در بدن، طوفان تیروئیدی یا از عوارض مصرف داروها یا مواد مخدر باشد.
ضربان قلب بالا همراه با درد قفسۀ سینه میتواند نشانۀ چه چیزی باشد؟
استرس و اضطراب میتواند علت بروز این علائم باشد. البته استمرار این علائم ممکن است نشانۀ ابتلا به یک بیماری قلبی باشد.
چرا ضربان قلب پایین خطرناک باعث گیجی میشود؟
پایین بودن ضربان قلب باعث میشود که اکسیژن کافی به مغز و اندامهای دیگر نرسد، در نتیجه علائمی مانند گیجی و سرگیجه بروز مییابد.
نبض و ضربان قلب در حال استراحت با هم تفاوت دارند؟
نبض و ضربان قلب در حال استراحت هر دو توانایی قلب برای پمپاژ خون را نشان میدهند. به بیان دقیقتر در ضربان قلب انقباضهای عضله قلب و در نبض، انقباض و اتساع سرخرگها در هر دقیقه اندازهگیری میشود. عدد ضربان قلب و نبض معمولاً یکسان یا بسیار نزدیک به هم است.
