ضربان قلب نرمال تعداد دفعاتی است که قلب در هر دقیقه در حالت استراحت می‌زند. در بزرگسالان، این ضربان چیزی بین ۶۰ تا ۱۰۰ بار در دقیقه است اما ضربان قلب کودکان بسته به سنشان می‌تواند بالاتر از این مقدار باشد. بالاتر رفتن ضربان قلب از ۱۰۰ در حین ورزش و فعالیت‌های بدنی امری طبیعی است، اما در غیر از این موارد، اگر ضربان قلب بالای ۱۰۰ با تنگی نفس یا درد قفسه‌ی سینه همراه باشد، خطرناک است و نیاز به بررسی پزشک دارد. دستگاه‌های مختلفی برای اندازه‌گیری ضربان قلب وجود دارد؛ هرچند برای اندازه‌گیری آن لزوماً نیازی به دستگاه نیست و به صورت دستی نیز می‌توان این کار را انجام داد. اگرچه هیچ فردی نمی‌تواند ضربان قلب خود را مانند حرکات دست و پا به صورت ارادی و مستقیم کنترل کند، روش‌ها و تکنیک‌هایی برای پایین آوردن ضربان قلب وجود دارد. در این مقاله به تفصیل به این موضوعات می‌پردازیم.
منظور از ضربان قلب نرمال چیست؟
ضربان قلب در افراد گوناگون متفاوت است و به عوامل مختلفی از جمله سن و جنسیت بستگی دارد (ضربان قلب خانم‌ها به طور متوسط بیشتر از آقایان است). ضربان قلب هرکس، در زمان ورزش و فعالیت بدنی با زمان استراحت او متفاوت است. با همه‌ی این اوصاف و با وجود این تفاوت‌های وسیع، آیا اساساً می‌توان از ضربان قلب نرمال سخن گفت؟
پاسخ این سؤال مثبت است. طبق تعریف، ضربان قلب نرمال همان ضربان قلب در زمان استراحت است. زمانی که استراحت می‌کنید، قلب کمترین میزان خون را پمپاژ می‌کند تا نیازهای اکسیژن بدن را تأمین کند (که در زمان استراحت میزان به نسبت کمتری است). برای این که بتوان به ضربان قلب اندازه‌گیری شده صفت نرمال را اطلاق کرد، لازم است که قبل از اندازه‌گیری، به مدت ۵ تا ۲۰ دقیقه در جایی راحت و در حالت استراحت قرار بگیرید. ضربان قلب پس از تمرینات ورزشی، در زمان استرس و پس از مصرف قهوه به‌هیچ‌وجه به‌عنوان ضربان قلب نرمال قابل قبول نیست.
بنابراین بهترین زمان برای اندازه‌گیری ضربان قلب در حال استراحت، صبح‌ها بلافاصله پس از بیدار شدن از خواب است، قبل از آن که به فعالیت‌های روزمره مشغول شوید و یا قهوه بنوشید.
نحوه صحیح گرفتن ضربان قلب
به طورکلی دو نوع روش برای اندازه‌گیری ضربان قلب وجود دارد: به صورت دستی و با استفاده از دستگاه‌های دیجیتال.
روش دستی
برای اندازه‌گیری نبض خود یا دیگران، این گام‌ها را به ترتیب دنبال کنید:
- نوک انگشت اشاره و انگشت میانی خود را بالا بگیرید.
- با این دو انگشت به کنار گردن (درست زیر فک) و یا قسمت داخلی مچ، زیر انگشت شست، به آرامی فشار وارد کنید.
- به مدت ۱۵ ثانیه تعداد ضربان‌هایی را که احساس می‌کنید، بشمارید. برای اندازه‌گیری دقیق زمان، از کرنومتر یا وسایل مشابه استفاده کنید.
- تعداد ضربان‌های اندازه‌گیری شده را در عدد ۴ ضرب کنید.
- عدد به‌دست‌آمده همان ضربان قلب شماست.
برای مثال، اگر در مدت ۱۵ ثانیه ۲۰ ضربان را بشمارید، در آن صورت ضربان قلب به طور متوسط ۸۰ عدد در دقیقه است. برای این‌که از دقیق بودن اندازه‌گیری مطمئن شوید، می‌توانید این فرآیند را چند بار تکرار کنید و سپس از ارقام حاصل میانگین بگیرید.
دستگاه‌های دیجیتال
دستگاه‌های اندازه‌گیری ضربان قلب دستگاه‌هایی هستند که ضربان قلب یا نبض را به طور مداوم شناسایی و اندازه‌گیری می‌کنند. به لطف پیشرفتهای تکنولوژی، بسیاری از این دستگاه‌ها امروزه کوچک و قابل پوشیدن شده‌اند و از سنسورهایی با دقت بسیار بالا بهره می‌برند. البته باید توجه داشت که هرچند این دستگاه‌ها برای استفاده‌ی شخصی بسیار کارآمد هستند، دقتشان به هیچ‌وجه با دستگاه‌های پزشکی حرفه‌ای قابل مقایسه نیست.
امروزه بسیاری از ساعت‌های هوشمند و دستگاه‌های تناسب اندام به ابزار اندازه‌گیری ضربان قلب نیز مجهزند. همچنین بسیاری از دستگاه‌های اندازه‌گیری ضربان قلب قابلیت اتصال بی‌سیم به کامپیوترها و گوشی‌های هوشمند را دارند. این امکان کاربران را قادر می‌سازد داده‌های ضربان قلب خود را به آسانی بررسی کنند و دائماً تحت نظر داشته باشند. کاربردهای این دستگاه‌ها شامل موارد زیر است:
- اندازه‌گیری ضربان قلب حین ورزش
- کنترل و نظارت بر سطح فعالیت بدنی و استرس در طول روز و حین انجام امور روزمره
- نظارت بر کیفیت خواب شبانه
- نظارت دائمی بر علائم حیاتی در خانه، به خصوص برای کسانی که با بیماری‌ها و مخاطرات جسمی ویژه‌ای روبه‌رو هستند.
دستگاه‌های اندازه‌گیری ضربان قلب انواع مختلفی دارند. برخی از این دستگاه‌ها در این‌جا معرفی می‌شوند.
بند قفسه‌ی سینه
این نوع دستگاه‌ها در قالب یک نوار به دور قفسه‌ی سینه بسته می‌شوند و به پالس‌های الکتریکی حساس‌اند. طرز کارشان هم به این صورت است که با تشخیص فعالیت الکتریکی قلب، ضربان را اندازه میگیرند. در اکثر موارد لازم است که نوار خیس باشد تا دستگاه به درستی کار کند یا باید در محل تماس سنسورها با پوست بدن از ژل مخصوص رسانای الکتریسیته استفاده شود.
بندهای قفسه‌ی سینه در صورت استفاده‌ی درست، از بیشترین دقت برخوردارند، زیرا از فناوری تشخیص الکتریکی بهره می‌برند و ضربان قلب را بهطور مستقیم اندازه میگیرند (برخلاف دستگاه‌های دیگری که ضربان قلب را از روی نبض تشخیص می‌دهند). بنابراین این دستگاه‌ها می‌توانند ضربان قلب فرد را در حال استراحت، دویدن، دوچرخه‌سواری و استفاده از دستگاه‌های ورزشی تشخیص دهند و کنترل کنند.
مچ‌بند و ساعدبند
دو سرخرگ اصلی در مچ دست و ساعد وجود دارد. سرخرگ زَند زِبَرین به سمت انگشت شست و سرخرگ زند زیرین به سمت انگشت کوچک و انگشت حلقه جریان دارند. این دو سرخرگ جریان خون قابل توجهی را به سطح پوست مچ دست و ساعد می‌رسانند. در مچ‌بندهای دیجیتال دیودهای ساطع‌کننده‌ی نور (ال ای دی) و سنسورهایی تعبیه شده که روی پوست ناحیه‌ی مذکور قرار میگیرند. با استفاده از نور ال ای دی، سنسورها قادرند انبساط‌های ریز رگهای خونی را در زیر پوست تشخیص دهند.
این دستگاه‌ها هنگام استراحت یا قدم زدن، همچنین در زمان دویدن یا دوچرخه‌سواری، ضربان قلب را با دقت بسیار بالایی اندازه میگیرند. تنها زمانی احتمال خوانش غلط از سوی این دستگاه‌ها وجود دارد که تمرینات ورزشی نیاز به استفاده از بازوها داشته باشند، مثلاً در حین استفاده از دستگاه الپتیکال یا اسکی‌واره.
حلقه‌ی هوشمند
حلقه‌های هوشمند را می‌توانید مثل انگشتر عادی استفاده کنید. این حلقه‌ها از فناوری تشخیص نوری برای اندازه‌گیری ضربان قلب و سایر علائم حیاتی بهره می‌برند. حلقه‌های هوشمند تکنولوژی جدیدی هستند و هنوز داده‌های کافی درمورد دقت عملکردشان در دست نیست. همچنین تعداد محدودی از این دستگاه‌ها برای خرید وجود دارد. مطالعات موجود نشان میدهد این دستگاه‌ها برای اندازه‌گیری ضربان قلب در زمان استراحت بسیار دقیق عمل می‌کنند؛ هرچند برای نشان دادن دقت آن‌ها حین ورزش و فعالیت‌های دیگر، تحقیقات بیشتری لازم است.
اکسیژن‌سنج خون
این دستگاه‌ها مثل یک گیره به انتهای انگشتان متصل می‌شوند و مانند حلقه‌های هوشمند، از روش تشخیص نوری استفاده می‌کنند. دستگاه‌های اکسیژن‌سنج ضربان نبض و سطح اکسیژن خون را کنترل می‌کنند. استفاده از این دستگاه در بیمارستان‌ها بسیار رایج است؛ اما نسخه‌های قابل حمل و باتری‌دار اکسیژن‌سنج نیز برای استفاده‌ی شخصی در دسترس است.
در مراکز درمانی، این دستگاه‌ها را به انگشت بیمار متصل می‌کنند یا با چسب می‌چسبانند و کادر درمان برای برخی بررسی‌ها از آن‌ها استفاده می‌کنند. اکسیژن‌سنج‌های موجود در خارج از مراکز پزشکی عموماً برای استفاده در زمان تمرینات ورزشی مناسب نیستند.
گوشی‌های هوشمند
اپلیکیشن‌های مختلفی در بسترهای نرم‌افزاری گوناگون امکان اندازه‌گیری ضربان نبض را برای کاربر فراهم کرده‌اند. برخی از این اپلیکیشن‌ها برای اندازه‌گیری ضربان نبض از فناوری تشخیص نوری استفاده می‌کنند، بدین صورت که با نگه‌داشتن انگشت روی لنز دوربین، فلاش دوربین بر رگهای خونی زیر پوست نور انداخته، آن‌ها را آشکار می‌کند.
در برخی دیگر، از خود دوربین استفاده می‌شود؛ بدین ترتیب که صورت را در مقابل دوربین قرار می‌دهید و این برنامه بر اساس تغییرات قابل مشاهده (اما غیرقابل تشخیص با چشم) در پوست صورت، ضربان نبض را اندازه می‌گیرد. برنامه‌هایی که از لمس لنز دوربین استفاده می‌کنند نسبت به برنامه‌هایی که چهره را اسکن می‌کنند، نتایج دقیق‌تری در اندازه‌گیری ضربان قلب ارائه می‌دهند. بااین‌حال، این برنامه‌ها همچنان مستعد خطا هستند، چراکه گوشی همراه و دوربین آن اساساً برای این منظور طراحی نشده‌اند.
چنانکه گفته شد، محدوده‌ی ضربان قلب نرمال در بزرگسالان بین ۶۰ و ۱۰۰ است و میانگین ضربان قلب در مرکز این بازه، یعنی بین ۷۰ تا ۸۵ تپش در دقیقه قرار می‌گیرد. این میانگین برای زنان و مردان یکسان نیست. میانگین ضربان قلب مردان بین ۷۰ تا ۷۲ تپش در دقیقه است، در حالی که همین میانگین برای زنان بین ۷۸ تا ۸۲ است. در ادامه محدوده ضربان قلب نرمال در زنان، مردان و کودکان را به تفصیل بررسی می‌کنیم:
ضربان قلب نرمال در خانم ها و آقایان بزرگسال
جدول زیر متوسط ضربان قلب زنان و مردان بزرگسال را در سنین مختلف و در حالت استراحت بر حسب bpm (تعداد در دقیقه) نشان میدهد و مقایسه بین دو جنس را ممکن می‌کند:
| سن | مردان | زنان |
|---|---|---|
| ۱۸-۲۵ | ۶۲-۷۳ | ۶۴-۸۰ |
| ۲۶-۳۵ | ۶۲-۷۳ | ۶۴-۸۱ |
| ۳۶-۴۵ | ۶۳-۷۵ | ۶۵-۸۲ |
| ۴۶-۵۵ | ۶۴-۷۶ | ۶۶-۸۳ |
| ۵۶-۶۵ | ۶۲-۷۵ | ۶۴-۸۲ |
| بالای ۶۵ | ۶۲-۷۳ | ۶۴-۸۱ |
ضربان قلب نرمال در زنان باردار
در دوران بارداری میزان خون پمپاژ شده توسط قلب (که به آن برونده قلبی گفته می‌شود) ۳۰ تا ۵۰ درصد افزایش می‌یابد. با افزایش برونده قلبی، ضربان قلب در حالت استراحت از نرخ نرمال آن که حدود ۷۰ تپش در دقیقه است، به ۹۰ تپش افزایش می‌یابد.
ضربان قلب در زنان باردار (تعداد در دقیقه) به تفکیک سطح آمادگی جسمانی به شرح جدول زیر است:
| سن مادر (سال) | سطح آمادگی جسمانی | محدوده‌ی ضربان قلب |
|---|---|---|
| کمتر از ۲۰ | – | ۱۴۰-۱۵۵ |
| ۲۰-۲۹ | پایین | ۱۲۹-۱۴۴ |
| متوسط | ۱۳۵-۱۵۰ | |
| بالا | ۱۴۵-۱۶۰ | |
| ۳۰-۳۹ | پایین | ۱۲۸-۱۴۴ |
| متوسط | ۱۳۰-۱۴۵ | |
| بالا | ۱۴۰-۱۵۶ |
ضربان قلب نرمال در کودکان
جدول زیر ضربان قلب نرمال در حال استراحت را در کودکان و نوجوانان از بدو تولد تا ۱۸ سالگی به تفکیک نمایش میدهد:
| سن | ضربان قلب |
|---|---|
| بدو تولد تا ۴ هفتگی | ۱۰۰-۲۰۵ |
| ۴ هفتگی تا ۱ سالگی | ۱۰۰-۱۸۰ |
| ۱ تا ۳ سالگی | ۹۸-۱۴۰ |
| ۳ تا ۵ سالگی | ۸۰-۱۲۰ |
| ۵ تا ۱۲ سالگی | ۷۵-۱۱۸ |
| ۱۳ تا ۱۸ سالگی | ۶۰-۱۰۰ |
ضربان قلب نرمال جنین
ضربان قلب نرمال جنین (در دقیقه) بر اساس مدت بارداری مادر، به شرح جدول زیر است:
| سن بارداری | محدوده‌ی ضربان قلب جنین |
|---|---|
| تا ۵ هفتگی | ۸۰-۸۵ |
| ۵ هفتگی | ۸۰-۱۰۳ |
| ۶ هفتگی | ۱۰۳-۱۲۶ |
| ۷ هفتگی | ۱۲۶-۱۴۹ |
| ۸ هفتگی | ۱۴۹-۱۷۲ |
| ۹ هفتگی | ۱۵۵-۱۹۵ |
| ۱۲ هفتگی | ۱۲۰-۱۸۰ |
ضربان قلب نرمال حین ورزش
هنگام ورزش کردن، کنترل و نظارت بر ضربان قلب اهمیت زیادی دارد. برای این که بتوانیم در حین ورزش استقامت قلبی-تنفسی خود را افزایش دهیم و بدون هدر دادن انرژی یا وقت، بیشترین بهره‌برداری جسمانی را از تمرینات ببریم، لازم است ضربان قلب خود را به سطح مشخصی برسانیم و در حدود آن نگه داریم؛ که به آن «ضربان قلب هدف» گفته می‌شود.
برای یافتن ضربان قلب هدف در هر فعالیت ورزشی، ابتدا لازم است حداکثر ضربان قلب خود را بدانیم. حداکثر ضربان قلب برای هر فرد از تفاضل سن فرد از عدد ۲۲۰ به دست می‌آید. بالاتر رفتن ضربان قلب از ضربان حداکثر در حین ورزش، بسیار خطرناک است. در تمرینات با شدت متوسط، ضربان قلب هدف حدود ۵۰ تا ۷۰ درصد حداکثر ضربان قلب است؛ در حالی که برای فعالیت‌های بدنی شدید، این عدد به ۷۰ تا ۸۵ درصد افزایش می‌یابد. البته نیازی به حفظ کردن این ارقام نیست! در جدول زیر ضربان قلب هدف و حداکثر در ورزش آمده است.
در محاسبه‌ی ارقام این جدول فعالیت ورزشی متوسط مد نظر قرار داده شده است؛ همچنین ارقام مربوط به ضربان قلب میانگینی از زنان و مردان هستند، پس به آن به چشم یک راهنمای کلی نگاه کنید.
| سن | ضربان قلب هدف | ضربان قلب حداکثر |
|---|---|---|
| ۲۰ | ۱۰۰-۱۷۰ | ۲۰۰ |
| ۳۰ | ۹۵-۱۶۲ | ۱۹۰ |
| ۳۵ | ۹۳-۱۵۷ | ۱۸۵ |
| ۴۰ | ۹۰-۱۵۳ | ۱۸۰ |
| ۴۵ | ۸۸-۱۴۹ | ۱۷۵ |
| ۵۰ | ۸۵-۱۴۵ | ۱۷۰ |
| ۵۵ | ۸۳-۱۴۰ | ۱۶۵ |
| ۶۰ | ۸۰-۱۳۶ | ۱۶۰ |
| ۶۵ | ۷۸-۱۳۲ | ۱۵۵ |
| ۷۰ | ۷۵-۱۲۸ | ۱۵۰ |
عوامل مؤثر بر ضربان قلب
بهطور کلی، چهار دسته عامل بر ضربان قلب تأثیر می‌گذارند. این چهار دسته عبارتند از:
- سبک زندگی
- عوامل فیزیولوژیک
- عوامل محیطی
- داروها و شرایط پزشکی
در ادامه به توضیح هر یک از این عوامل می‌پردازیم:
سبک زندگی
سبک زندگی یکی از عوامل مؤثر بر ضربان قلب نرمال افراد است. میزان فعالیت، احساسات و عادات غذایی هر شخص تأثیر بسزایی بر تعداد ضربان قلب در حالت استراحت دارد. به طور کلی مواردی که می‌توانند بر ضربان قلب نرمال مؤثر باشند عبارتند از:
- تناسب اندام و فعالیت بدنی: بهطور کلی ورزشکارها ضربان قلب پایین‌تری دارند. قلب یک عضله است و می‌دانیم که هر عضله‌ای با تمرین کردن تقویت می‌شود و حجم می‌گیرد. قلب نیز از این قاعده مستثنا نیست. افرادی که بدنشان آمادگی هوازی بالاتری دارد قلبشان نیز در هر تپش حجم خون بالاتری را پمپاژ می‌کند. ازآنجاکه حجم کلی خون مورد نیاز بدن در هر دقیقه مقدار ثابتی است، تعداد دفعات پمپاژ، یعنی همان ضربان قلب، در این افراد کاهش می‌یابد. به بیان دیگر، هرچه سیستم قلبی-تنفسی ورزیده‌تر شود، قلب کمتر به خود فشار می‌آورد و کارآمدتر عمل می‌کند. این همچنین بدان معناست که هرچه افراد از لحاظ جسمی ورزیده‌تر شوند، برای بالا بردن ضربان قلبشان باید سخت‌تر تمرین کنند.
- هیجانات و احساسات: استرس و اضطراب ضربان قلب را بالا می‌برد. به همین خاطر است که در روزهای پراسترس ضربان قلب بالاتری را تجربه می‌کنیم. احساساتی همچون عصبی شدن یا اضطراب تأثیری همانند تمرینات ورزشی با شدت متوسط بر قلب می‌گذارد. بهطور کلی سبک زندگی پراسترس برای سلامت قلبی-عروقی مضر است.
- چاقی: وزن و توده‌ی چربی بدن با ضربان قلب رابطه‌ی مستقیمی دارد. به عبارت دیگر چاقی باعث افزایش ضربان قلب می‌شود.
- سیگار: سیگار کشیدن علاوه بر این که خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی-عروقی را افزایش میدهد، ضربان قلب را نیز بالا می‌برد.
- الکل: مصرف الکل باعث بالا رفتن ضربان قلب و فشار خون می‌شود.
- کافئین: کافئین نیز مانند الکل باعث بالا رفتن ضربان قلب می‌شود، هرچند که تأثیر آن نسبت به الکل کمتر است.
عوامل فیزیولوژیک
عوامل فیزیولوژیکی که بر تعداد ضربان قلب افراد تأثیر می‌گذارند شامل موارد زیر است:
- سن: ضربان قلب در هر فرد تا سن ۱۵ سالگی پایین می‌آید و سپس بالا می‌رود. روند افزایشی ضربان قلب بعد از ۱۵ سالگی تا پایان عمر کمابیش ادامه می‌یابد.
- جنسیت: ثابت شده است که ضربان قلب خانم‌ها عمدتاً اندکی از آقایان بالاتر است؛ علت آن هم کوچک‌تر بودن حجم قلب در خانم‌هاست.
- ساعت بیولوژیک: ضربان قلب در زمان خواب نسبت به زمان بیداری کاهش پیدا می‌کند.
عوامل محیطی
برخی از عوامل محیطی محل زندگی بر ضربان قلب نرمال افرادی که در آن خطه زندگی می‌کنند تأثیر می‌گذارد. در ادامه به برخی از این عوامل و علت تأثیر آن‌ها می‌پردازیم:
- گرما: بالا رفتن دمای محیط ضربان قلب را بالا می‌برد. از سوی دیگر با افت دما نیز قطر رگ‌ها در سطح پوست برای جلوگیری از اتلاف گرما کمتر می‌شود، به همین دلیل در این رگ‌ها فشار خون افزایش پیدا می‌کند. قلب هم برای پاسخگویی به این تغییر باید تندتر بزند. بنابراین زمانی که گرما یا سرما از حدی فراتر رود، هر دو منجر به افزایش ضربان قلب خواهند شد.
- ارتفاع از سطح دریا: در ارتفاعات بالاتر هوا رقیق‌تر است؛ در نتیجه حتی در زمان استراحت، برای انتقال مقدار ثابت اکسیژن به جریان خون بیشتری نیاز است. به همین خاطر سرعت تنفس افزایش پیدا می‌کند تا اکسیژن بیشتری وارد بدن شود و برای رساندن این اکسیژن به سلول‌های بدن، قلب بلافاصله دست‌به‌کار می‌شود و ضربان خود را افزایش میدهد. نتیجه‌ی این فرآیند افزایش حدود ۱۰ تا ۳۰ درصدی ضربان قلب برای اکسیژن‌رسانی مناسب به بافت‌هاست.
- موسیقی: موسیقی عاملی محیطی است که بسته به نوعش، می‌تواند ضربان قلب را افزایش یا کاهش دهد. در حالی که موسیقی آرامش‌بخش ضربان قلب را کاهش میدهد، موسیقی‌های تند آن را بالا می‌برند.
داروها و شرایط پزشکی
بیماری‌هایی هستند که موجب افزایش ضربان قلب می‌شوند. برخی از این بیماری‌ها عبارتند از:
- بیماری‌های قلبی: مانند نارسایی قلبی، فشار خون بالا و شرایط پس از سکته‌ی قلبی
- بیماری‌های متابولیسمی: مانند دیابت
- بیماری‌های ریه: مانند بیماری مزمن انسدادی ریه
- بیماری‌های کلیوی: مانند نارسایی مزمن کلیوی
همچنین مصرف برخی داروها ضربان قلب را افزایش و مصرف برخی دیگر آن را کاهش میدهد. مصرف این داروها همواره با تجویز پزشک و ناظر به وضعیت فعلی بیمار خواهد بود.
خطرات و عوارض بی‌نظمی ضربان قلب
آریتمی (arrhythmia) یا بی‌نظمی ضربان قلب، به معنی اختلال در سرعت یا ریتم ضربان قلب است. این اختلال می‌تواند به صورت ضربان قلب بسیار سریع، بسیار آهسته یا با ریتم نامنظم نمود پیدا کند و زمانی رخ میدهد که سیگنال‌های الکتریکی هدایت‌کننده‌ی ضربان قلب به‌درستی عمل نمی‌کنند.
افزایش ضربان قلب هنگام فعالیت بدنی یا کاهش آن در زمان استراحت یا خواب طبیعی است. همچنین طبیعی است که گه‌گاهی احساس کنیم قلبمان تندتر یا کندتر می‌زند. اما ریتم نامنظم ادامه‌دار می‌تواند به این معنا باشد که قلب خون کافی را به اندام‌های بدن پمپاژ نمی‌کند. از جمله علائم این وضعیت احساس سرگیجه یا ضعف است.
بیماری آریتمی با دارو یا مداخلات پزشکی معطوف به کنترل ریتم نامنظم قلب، قابل درمان است. برخی از آریتمی‌های قلب بی‌ضررند، برخی دیگر اما می‌توانند مرگ‌بار باشند. در صورت عدم درمان، آریتمی می‌تواند به قلب، مغز یا سایر اندام‌ها آسیب برساند. این وضعیت بسیار خطرناک است و می‌تواند منجر به سکته‌ی مغزی، نارسایی یا حتی ایست قلبی شود.
بهطور کلی آریتمی‌های قلبی براساس سرعت ضربان قلب دسته‌بندی می‌شوند. دو دسته شایع‌تر آن عبارتند از:
- تندتپشی یا تاکی‌کاردی ضربان قلبِ سریع است. در این حالت، ضربان قلب در حال استراحت از ۱۰۰ تپش در دقیقه بیشتر می‌شود. این حالت ممکن است با ضربان نامنظم نیز همراه باشد.
- کندتپشی یا برادی‌کاردی ضربان قلبِ آهسته است. در این حالت، ضربان قلب در حال استراحت از ۶۰ تپش در دقیقه کمتر می‌شود.
ضربان قلب بیشتر از نرمال (تاکی‌کاردی)
ضربان قلبِ سریع لزوماً نگرانکننده نیست. چنانکه گفته شد، ضربان قلب در حین ورزش یا در پاسخ به استرس نیز افزایش می‌یابد. تندتپشی ممکن است هیچ علامت یا عارضه‌ای به همراه نداشته باشد، اما گاهی نیز از عارضه‌ای جدی خبر میدهد که نیاز به درمان دارد. برخی انواع تندتپشی اگر به حال خود رها شوند، منجر به آسیب‌های جدی مانند نارسایی قلبی، سکته‌ی مغزی یا ایست ناگهانی قلب خواهند شد. برای درمان تندتپشی ممکن است نیاز به درمان‌ها و داروهای خاص، کاردیوورژن (شوک هماهنگ قلبی) و یا جراحی باشد.
برخی از افراد مبتلا به تندتپشی هیچ‌گونه علائمی ندارند. ضربان قلب سریع در این افراد ممکن است زمانی کشف شود که معاینه‌ی فیزیکی یا آزمایشات قلب به دلایل دیگری انجام شده باشد. بهطور کلی، تندتپشی ممکن است علائم زیر را ایجاد کند:
- ضربان تند و کوبنده‌ی قلب یا احساس سقوط در قفسه‌ی سینه، موسوم به تپش قلب
- درد قفسه‌ی سینه
- غش کردن
- سبکی سر
- نبض سریع
- تنگی نفس
ضربان قلب کمتر از نرمال (برادی‌کاردی)
در صورتی که تپش قلب بسیار کند باشد و قلب نتواند اکسیژن کافی را از طریق خون به اندام‌های بدن برساند، کندتپشی به مشکلی جدی تبدیل می‌شود. در صورت تشدید این وضعیت، نیاز به استفاده از ضربان‌ساز مصنوعی خواهد بود تا قلب به ضربان مناسب بازگردد.
در شرایط کندتپشی، مغز و اندام‌ها اکسیژن کافی دریافت نمی‌کنند، که منجر به بروز علائم زیر می‌شود:
- درد قفسه‌ی سینه
- گیجی و مشکلات حافظه
- سرگیجه و سبکی سر
- سریع خسته شدن حین فعالیت‌های بدنی
- کوفتگی
- غش کردن (سنکوپ) یا حالت نزدیک به غش
- تنگی نفس
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟
عوامل بسیاری می‌تواند منجر به بروز علائم و نشانه‌های کندتپشی یا تندتپشی شود. آنچه مهم است، تشخیص سریع و دقیق و درمان مناسب است. اگر احساس می‌کنید قلبتان خیلی تند یا خیلی کند می‌زند، به پزشک متخصص مراجعه کنید.
در صورت مشاهده‌ی هریک از علائم زیر به‌سرعت به کادر درمانی مراجعه کنید:
- احساس درد یا ناراحتی در قفسه‌ی سینه
- تنگی نفس
- ضعف
- سرگیجه یا سبکی سر
- غش یا حالت نزدیک به غش
نوعی از تندتپشی به نام فیبریلاسیون بطنی وضعیتی اورژانسی است که نیاز به مراقبت‌های فوری پزشکی دارد. فیبریلاسیون بطنی می‌تواند منجر به ایست قلبی شود، وضعیتی که در آن فشار خون به شدت کاهش می‌یابد، تنفس و نبض فرد متوقف می‌شود و قلب هیچ خونی به بدن پمپاژ نمی‌کند.
اگر با چنین شرایطی روبرو شدید، به‌سرعت با اورژانس تماس بگیرید.
روش‌های نرمال کردن ضربان قلب
تاکنون درباره‌ی محدوده‌ی ضربان قلب نرمال صحبت کردیم. حال فرض کنیم ضربان قلب فردی از حد نرمال بالاتر یا پایینتر رفته و دچار تاکی‌کاردی یا برادی‌کاردی شده است. در این وضعیت چه باید کرد؟ آیا کاری هست که با انجام آن بتوانیم ضربان قلب خود یا فرد مبتلای دیگری را به محدوده‌ی نرمال برگردانیم؟ پاسخ مثبت است. کارهایی هست که می‌توان با انجامشان ضربان قلب را پایین آورد یا بالا برد.
پایین آوردن ضربان قلب
اگر فرد به هر دلیلی با ضربان قلب بالا مواجه باشد، روش‌های مختلفی برای کمک به کاهش آن وجود دارد:
- ورزش کردن: مؤثرترین راه برای کاهش ضربان قلب ورزش مداوم است. یک پژوهش فراگیر در سال ۲۰۱۸ نشان داد که ورزش منظم می‌تواند ضربان قلب را بهطور مداوم کاهش دهد. هرچند هر نوع ورزشی برای کاهش ضربان قلب مفید است، محققان یوگا و تمرینات استقامتی را از مفیدترین ورزش‌ها می‌دانند.
- نوشیدن آب فراوان: هنگامی که بدن کم‌آب می‌شود، میزان جریان خون در بدن نیز کاهش می‌یابد، بنابراین قلب باید برای ثبات بخشیدن به جربان خون سخت‌تر کار کند. مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۷ نشان داد که نوشیدن ۳۳۵ میلی‌متر آب می‌تواند فشار خون را به مدت حدود یک ساعت کاهش دهد. آکادمی تغذیه و رژیم غذایی ایالات متحده توصیه می‌کند که زنان هر روز ۱۱.۵ فنجان یا ۲.۷ لیتر و مردان ۱۵.۵ فنجان با ۳.۷ لیتر آب مصرف کنند. این مقدار شامل آب موجود در غذاها و سایر نوشیدنی‌ها هم می‌شود.
- محدود کردن مصرف الکل و محرک‌ها (مانند کافئین): مصرف الکل و محرک‌ها باعث کم‌آبی می‌شود و بار کاری قلب را افزایش میدهد. برای مثال، دوز بالای کافئین می‌تواند منجر به کم‌آبی شود. بااین‌حال هیچ مدرک موثق علمی وجود ندارد که مصرف چای یا قهوه در حد معمول به کم‌آبی یا افزایش ضربان قلب بینجامد. تحقیقاتی که متخصصان در کنگره‌ی سال ۲۰۱۸ انجمن ریتم قلب اروپا (European Heart Rhythm Association) انجام شد، نشان داد که غلظت بالای الکل در تنفس فرد با افزایش ضربان قلب مرتبط است.
- رژیم غذایی متعادل و کنترل وزن: تحقیقات در خصوص تأثیر رژیم غذایی بر ضربان قلب محدود است. مطالعه‌ای در سال ۲۰۰۳ بر روی حدود ۹۸۰۰ مرد نشان داد کسانی که در برنامه‌ی غذایی خود بهطور منظم ماهی مصرف می‌کردند، نسبت به دیگران ضربان قلب کمتری داشتند. اضافه وزن نیز به بدن و قلب استرس وارد می‌کند و می‌تواند منجر به افزایش ضربان قلب شود.
- خواب کافی: کم‌خوابی دائمی به تمام بدن، ازجمله قلب، استرس وارد می‌کند. پژوهشی در سال ۲۰۲۰ نشان داد که عدول کردن از ساعت معمول خواب باعث افزایش ضربان قلب در افراد می‌شود.
- کاهش استرس: استرس باعث می‌شود قلب و بدن برای حفظ ریتم معمول خود سخت‌تر کار کنند. پژوهشی در سال ۲۰۲۱ متشکل از ۶۹ نفر نشان داد که قرار گرفتن بیشتر در معرض وقایع استرس‌زای زندگی می‌تواند ضربان قلب افراد را افزایش دهد. روش‌های مختلفی برای کاهش استرس یا مدیریت و مهار آن وجود دارد؛ از جمله رفتن به طبیعت، تمرین‌های تمدد اعصاب (ریلکسیشن) و مراجعه به مشاور یا روانشناس برای حل دغدغه‌های استرس‌زا.
بالا بردن ضربان قلب
در صورت پایین بودن ضربان قلب نیز بهترین راه برای بالا بردن آن فعالیت بدنی و نرمش سالم و ملایم است. برخی از این تمرین‌ها عبارتند از:
- بالا رفتن از سراشیبی: این نرمش ماهیچه‌ها را به چالش می‌کشد و ضربان قلب را زیاد می‌کند.
- بالا و پایین رفتن از پله‌ها: اجتناب از استفاده از آسانسور یا پله‌برقی و استفاده از پله‌ها تمرین مناسبی برای تقویت عضلات قلب و افزایش ضربان آن است.
- افزایش سرعت: چه در راه رفتن، چه دوچرخه‌سواری، شنا یا تمرین یوگا، با افزایش سرعت انجام حرکات و تمرینات، خود را به چالش بکشید. البته انجام ناگهانی این کار نه ضروری و نه عاقلانه است؛ تنها کافیست فواصل کوتاهی از تلاش و تقلای جسمی فزاینده را کم‌کم به تمرین خود اضافه کنید.
- کوتاه‌تر کردن زمان استراحت: نیازی به گفتن نیست که این کار نیز جسم و قلب را به چالش می‌کشد؛ البته همانند موارد قبل نباید به خود فشار بیش‌ازحد وارد کرد و لازم است که چالش‌ها تدریجی باشند.
سوالات متداول
تفاوت ضربان قلب و ضربان نبض چیست؟
ضربان قلب عبارت است از تعداد دفعاتی که قلب در مدت یک دقیقه می‌تپد. ضربان نبض تعداد دفعاتی است که سرخرگ‌ها به دلیل افزایش فشار خون در اثر انقباض قلب، از خود پالس تولید می‌کنند. بنابراین می‌توان گفت ضربان قلب مترادف ضربان نبض است.
تفاوت ضربان قلب با فشار خون چیست؟
ضربان قلب و فشار خون اساساً دو چیز متفاوت را اندازه میگیرند، اما پزشکان در بررسی وضعیت سلامت افراد از هر دو شاخص کمک میگیرند. ضربان قلب تعداد دفعات تپش قلب در دقیقه را نشان میدهد، در حالی که فشار خون میزان قدرت عبور خون از داخل رگهای خونی را میسنجد.
ارتباط فشار خون و ضربان قلب نرمال چیست؟
فشار خون حاصل‌ضرب ضربان قلب و مقاومت عروقی است. این یعنی ضربان قلب مستقیماً بر فشار خون تأثیر می‌گذارد، اما فشار خون لزوماً بر افزایش یا کاهش ضربان تأثیر نمی‌گذارد. به عنوان مثال، در مواقع استرس یا فعالیت بدنی شدید، با افزایش ضربان، فشار خون نیز افزایش پیدا می‌کنند. همچنین در مواقعی که فشار خون در اثر انقباض رگ‌ها افزایش پیدا می‌کند، ضربان قلب تغییری نمی‌کند.
در صورتی که در شمارش ضربان قلب در روش دستی دچار خطا شدیم، چه کنیم؟
گاهی اوقات ممکن است شمارش ضربان‌ها از دستمان دربرود، یا این که نتوانیم یک دقیقه‌ی تمام تمرکز کنیم و در شمارش دچار اشتباه شویم. یک راه ساده برای جلوگیری از این خطاها این است که مدت زمان شمارش را کمتر کنیم و عدد ضریب را به همان نسبت بزرگ‌تر بگیریم. برای مثال، می‌توانیم به جای ۱۵ ثانیه، ۶ ثانیه ضربان را بشماریم و سپس عدد حاصل را در ۱۰ ضرب کنیم.
آیا روش دستی اندازه‌گیری ضربان قلب روش دقیقی است؟
امروزه ابزارهای تخصصی و پیشرفتهای برای اندازه‌گیری علائم حیاتی، و از جمله‌ی آن‌ها ضربان قلب توسعه یافته‌اند که نتایج بسیار دقیق و قابل اتکایی به فرد اندازه‌گیرنده ارائه می‌کنند. شکی نیست که نتایج حاصله از طریق این ابزارها در مقایسه با روش دستی بسیار دقیق‌تر هستند. با این حال، روش دستی همچنان از بهترین روش‌های خانگی اندازه‌گیری ضربان نبض و قلب است. علت آن است که این روش هیچ هزینه‌ای ندارد، فرد می‌تواند هر زمان که بخواهد خودش ضربان قلبش را اندازه بگیرد و دیگر این که این روش از بسیاری از خطاها و بی‌دقتی‌های برخی روش‌های دیجیتال مصون است.
ضربان قلب نرمال در دستگاه فشارسنج باید چه عددی را نشان دهد؟
ضربان قلب نرمال با توجه به سن، جنسیت و وضعیت فرد می‌تواند متفاوت باشد، اما محدوده‌ی ضربان قلب نرمال در بزرگسالان و در حال استراحت بین ۶۰ و ۱۰۰ ضربه در دقیقه (BPM یا PUL/min) است. در افراد ورزشکار و با آمادگی بدنی بالا، ضربان قلب ۴۰ نیز می‌تواند نرمال طلقی شود.
ضربان قلب نرمال در سالمندان و افراد مسن چقدر است؟
ضربان قلب نرمال در افراد مسن (به‌ویژه سالمندان بالای ۶۵ سال) معمولاً بین ۶۰ تا ۱۰۰ ضربه در دقیقه است.
چرا با افزایش سن ضربان قلب کاهش می‌یابد؟
قلب یک ماهیچه است مثل تمام ماهیچه‌های دیگر بدن؛ با این تفاوت که کارش ۲۴ ساعته است و استراحت نمی‌شناسد. قلب تمام عمر بی‌وقفه به وظیفه‌ی پمپاژ خون اکسیژن‌دار به سراسر بدن مشغول است. به همین خاطر با گذشت زمان، دیواره‌های بطن‌های قلب و دیواره‌های سرخرگ‌ها سفت‌تر و کلفت‌تر شده و از قابلیت کشسانی و ارتجاعی آن کاسته می‌شود.
آیا ضربان پایینتر از ۶۰ همواره نشانهی کندتپشی است؟
در برخی افراد سالم، بهخصوص جوانان یا افراد ورزشکار و فعال، ممکن است بهطور طبیعی ضربان قلب از عدد ۶۰ پایینتر بیاید و حتی به حدود ۴۰ برسد. این وضعیت نهتنها نگرانکننده و نشاندهندهی بیماری نیست، بلکه بر گنجایش بیشتر قلب فرد و سلامت بالاتر قلبی-عروقی او دلالت دارد.
چه نوع داروهایی باعث افزایش یا کاهش ضربان قلب می‌شوند؟
داروهای آسم، آنتی‌بیوتیک‌هایی مانند آزیترومایسین، داروهای ضد احتقان (گرفتگی بینی و سینه)، داروهای تیروئید، داروهای ضدافسردگی و برخی مکمل‌ها، همگی از جمله داروهایی هستند که می‌توانند ضربان قلب را افزایش دهند. از سوی دیگر، داروهای موسوم به بتا بلاکر (beta blockers)، داروهای مسدودکننده‌ی کانال کلسیمی و داروی دیگوکسین ضربان قلب را پایین می‌آورند.
